บ้านบน : ลมหายใจแห่งประวัติศาสตร์ชุมชนมุสลิมในกำแพงเมืองเก่าสงขลา
ในอ้อมกอดของกำแพงเมืองเก่าสงขลา (บ่อยาง) ยังมีชุมชนแห่งหนึ่งที่กาลเวลาไม่เคยพรากจิตวิญญาณและเรื่องราวไปได้ “บ้านบน” คือชุมชนมุสลิมเพียงแห่งเดียวที่ตั้งอยู่ ณ ใจกลางเมืองเก่าแห่งนี้ และเป็นหมุดหมายทางประวัติศาสตร์ที่บอกเล่าเรื่องราวก่อนการสร้างเมืองสงขลาบ่อยางเสียอีก
ร่องรอยจากแผนที่และบันทึกประวัติศาสตร์
เรื่องราวของบ้านบนหยั่งรากลึกยาวนาน หลักฐานชิ้นแรกปรากฏบนแผนที่โบราณของเดอ ลามาร์ ซึ่งวาดขึ้นในปี พ.ศ. 2230 หลังยุคเมืองสงขลาหัวเขาแดงแพ้กองทัพอยุธยาเพียง 7ปี แผนที่ฉบับนั้นได้บันทึกภาพบ้านเรือนในฝั่งบ่อยาง ซึ่งนักประวัติศาสตร์สันนิษฐานว่าคือที่ตั้งของชุมชนบ้านบนนั่นเอง กาลเวลาล่วงเลยมาถึงสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ในแผนที่เมืองเก่าสงขลาอีกฉบับ (คาดว่าราว พ.ศ. 2382 ในสมัยรัชกาลที่ 3) ได้ระบุตำแหน่งของ “ก์ดียเเขก” ซึ่งตรงกับตำแหน่งของ “มัสยิดอุสาสนอิสลาม” ในปัจจุบันไม่ผิดเพี้ยน เรื่องราวของชุมชนแห่งนี้ยังถูกบันทึกไว้เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 4) เสด็จประพาส และได้ตรัสถามถึงศาสนสถานแห่งนี้ ซึ่งได้รับคำกราบบังคมทูลว่าเป็น “กฎีมลายู” สะท้อนให้เห็นถึงการดำรงอยู่ของชุมชนอย่างเด่นชัด
อัตลักษณ์ที่ไม่จางหาย
ชาวมุสลิมบ้านบนคือผู้สืบสานวัฒนธรรมจากยุคนครรัฐสุลต่านแห่งสงขลา พวกเขามีรากเหง้าร่วมกับชาวมุสลิมรอบลุ่มทะเลสาบสงขลา โดยมีหลักฐานเชิงวัฒนธรรมที่เด่นชัดคือ การใช้คำเรียกเครือญาติแบบเดียวกัน และโดยเฉพาะอย่างยิ่ง การเรียกเครื่องหมายบนหลุมฝังศพว่า “ไม้แลสัน” ซึ่งเป็นคำศัพท์เฉพาะถิ่นที่กลุ่มมุสลิมมลายูอื่นไม่ได้ใช้ ถือเป็นมรดกทางภาษาและอัตลักษณ์ที่สืบทอดจากบรรพบุรุษ
มัสยิดอุสาสนอิสลาม : หัวใจแห่งชุมชน
ศูนย์กลางแห่งศรัทธาของชุมชนคือ มัสยิดอุสาสนอิสลาม ซึ่งโดดเด่นด้วยสถาปัตยกรรมพื้นถิ่น “ทรงโรง” ที่งดงามและหาชมได้ยาก แม้จะผ่านการบูรณะมาหลายครั้ง แต่มัสยิดยังคงรักษารูปทรงดั้งเดิมไว้ได้อย่างน่าชื่นชม ภายในยังมีสมบัติล้ำค่าทางประวัติศาสตร์อย่าง “ตะเกียงสังเค็ด” ซึ่งเป็นของที่ระลึกในงานพระบรมศพของรัชกาลที่ 5 ที่รัชกาลที่ 6 ได้พระราชทานแก่มัสยิดสำคัญทั่วประเทศ และมัสยิดบ้านบนก็เป็นหนึ่งในนั้น
เสน่ห์แห่งวิถีชีวิตและวัฒนธรรมอาหาร
เสน่ห์ของบ้านบนไม่ได้หยุดอยู่แค่เรื่องราวในอดีต แต่ยังคงมีชีวิตชีวาผ่านวัฒนธรรมอาหารการกินที่เป็นเอกลักษณ์ หากใครได้มาเยือน ต้องไม่พลาดที่จะลิ้มลองอาหารและขนมพื้นเมืองนานาชนิด ไม่ว่าจะเป็น ข้าวมันแกงไก่, อ้วนหรือก๋วยเตี๋ยวน้ำแดง, ขนมบอก, ขนมบูตู, เหนียวเออะ และ ขนมปะดา เป็นต้น
และในทุกเย็นวันอาทิตย์ บริเวณหน้ามัสยิดจะกลับมาคึกคักเป็นพิเศษด้วย ตลาดนัดฮาลาล ที่ชาวบ้านจะนำอาหารและขนมอร่อย ๆ มาวางขาย สร้างบรรยากาศที่อบอุ่นและเป็นกันเอง เชื้อเชิญให้ผู้คนได้เข้ามาสัมผัสวิถีชีวิต วัฒนธรรม และรสชาติที่เป็นของแท้ดั้งเดิมของชุมชนบ้านบน
